Kariyer, bir bireyin hayatı boyunca yaptığı tercihlerle ve seçimlerle şekillendirdiği iş ve meslek yaşamında edindiği deneyimlerin, gelişimlerin ve başarıların bütünüdür. Kariyer, insan hayatının önemli bir parçasıdır. Planlama yapmadan oluruna bırakılacak bir kariyer başarısızlığa mahkumdur. Belirli bir hazırlık safhasından sonra başlar, zaman zaman farklı yollardan geçerek ilerler, duraklar ve sona erer. Her insanın kariyer yolculuğu diğerinden farklıdır.
Üniversiteye hazırlanan lise son sınıf öğrencileri için kariyer, sonraki yaşama yön veren belirleyici bir süreçtir. Gençlere sorulan “Gelecekte ne olmak istiyorsun? Hangi mesleği seçeceksin?” sorusuna genellikle ya yanıt alamıyorsunuz ya aldığınız yanıt “Lisedeyim meslek seçemiyorum, gelecekte ne olmak istediğimi bilmiyorum” türünden olumsuz yanıtlar oluyor çoğunlukla da sorunuzu sorularla yanıtlıyorlar: “Mesleğimi nasıl seçmeliyim, hangi bölüm benim için en iyisi, hangi meslek bana uygun, üniversitede hangi bölümü okumalıyım?” gibi…
Çoğu kişiye göre kariyer, meslek seçimi demektir ya da kariyer planlama süreci meslek seçimiyle başlar. Bu, büyük bir yanılgıdır. Kariyer yolculuğunun ilk adımı kendini doğru tanımaktır. Kendini tanımayan bireyin meslekleri tanısa bile meslekle kendisini doğru biçimde eşleştirmesi mümkün değildir.
Meslek Nasıl Seçilir? Meslek Seçiminde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Bu rehberde; üniversite sınavına girerek okul-alan-bölüm belirleme çağına gelmiş öğrenciler için "meslek nasıl seçilir" sorusu yanıt aranacak, bilimsel yöntemlerle oluşturulmuş kariyer planlama/meslek tercihi testlerinin kullanımına kılavuzluk edilecek ve gençlerin mesleki yeterlilik ve yetkinliklerine uygun meslek seçimi yaparak yetenek yönetimi konusunda hata yapmalarına engel olunmaya çalışılacaktır.
Meslek Nasıl Seçilir? #1: Meslek Seçiminde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Kendini Tanıma Yolculuğu
Aslında yaşam denen yolculuk aynı zamanda kendini tanıma yolculuğudur. Kolay gibi görünse de insanın kendini tanıması, kişilik özelliklerini, sahip olduğu yetkinlik ve becerilerini bilmesi, kendiyle yüzleşebilmesi zor olduğu kadar bir dizi çabayı da içerir.
Her bireyin kendiyle ilgili düşünceleri, fikir ve kanaatleri vardır. Başkalarının da o birey hakkında görüşleri olabilir. Bu görüşler o bireyinkiyle çoğunlukla örtüşmez. O halde birey hakkında doğru bir karara nasıl varabiliriz?
'Johari Penceresi' adlı çalışma bu konuda bize yardımcı olacaktır.
Bu çalışmada belirtilen alanlar şunları ifade etmektedir:
Açık Alan: Kişinin hem kendisi hakkında bildiklerini hem de diğerleri tarafından bilinen özelliklerini içermektedir. Bu alan genel olarak kolay gözlemlenebilir bilinçli hareket ve ifadeleri, kişinin anlatmaktan çekinmediği bilgileri kapsamaktadır. Kişinin ve karşısındaki insanların farkında olduğu, tanıdığı, bildiği tutum, nitelik ve davranışlar yer almaktadır.
Kör Alan: Kişinin kendisinin bilmediği fakat diğerleri tarafından bilinen alanı açıklamaktadır. Kaygı, korku, kıskançlık duyguları bu alanda yer almaktadır.
Gizli Alan: Kişi tarafından bilinen ancak diğerleri tarafından bilinmeyen özellikleri içermekte, kişinin paylaşmak istemediği ve bilinçli olarak gizlemek istediği bilgileri kapsamaktadır.
Bilinmeyen Alan: Kişinin hem kendisi hem de başkaları tarafından bilinmeyen özelliklerini içermektedir.
Kendini tanımaya öz değerlerini ve ilgi alanlarını sorgulayarak başlanabilir. Ardından sahip olunan kişilik özellikleri, yetenek ve yetkinlikler üzerinde durulmalıdır. Bu noktada yaşı ve deneyimi bu analizleri doğru biçimde yapıp belirli bir senteze ulaşmaya yeterli olamayabileceği için bu ağır yükü gençlerin sırtına yüklemek insafsızlık olur. Bunun yerine bilimsel araçlardan yararlanılabilir.
Bu alandaki araçlar, kişilik, algı ve yetkinlik testleridir. Bu noktada birkaç husus üzerinde durulmalıdır. Bunlardan biri, uygulanacak testin Türk kişilik ve kültür yapısına uyumlu olmasıdır. Adaptasyon testler bu uyumu yakalama konusunda çoğu zaman yeterli olamamaktadır.
İkinci husus ise uygulanacak envanterin güvenilirlik ve geçerliliğidir. Bu anlamda yeterlilik taşımayan testlerle doğru sonuçlara ulaşmak mümkün değildir ve yanıltıcı verilerle değerlendirme yapma riskini taşır.
Üçüncüsü ise sadece karakter analizi yapan, kişiliği irdeleyen envanter ya da kişilik testleriyle değerlendirme yapmaktır. Alan seçiminde kişiliğin kaplaması gereken alan sınırlıdır. Daha çok yetkinlikler ve yetenekler üzerinde durulmalı, envanter seçiminde buna dikkat edilmelidir.
Türk insanı üzerinde oluşturulan MOERS K-Test uygulayarak kişilik özellikleri, sahip olunan yetenek algı ve yetkinlikler belirlenebilir. Bu veriler, bireyin kendini değerlendirmesi için çok önemlidir ve titizlikle üzerinde durulmalıdır.
Peki bu envanterle öğrenciler neleri öğrenmiş olacak ya da hangi kişilik-yetkinlik verilerini ortaya koyabilecekler?
Özgüvenli olup olmadıklarından sorumluluk konusundaki duyarlılıklarına, bireysel farkındalıklarından takım oyununa yatkınlıklarına, başarı tutkularından sorun çözme yeteneklerine, odaklanmadan iletişim becerilerine, içe ya da dışa dönük olmalarından hayal gücüne kurallara karşı yaklaşımdan sistemli çalışıp çalışılmadığına değin kapsamlı bilgiler ve istatistikler MOERS K-Test raporunda yer almaktadır.
Öte yandan öğrenci için uygun olabileceği düşünülen 3 farklı meslekte potansiyelin yeterli olup olmadığını, bu mesleklerde başarı şansı, hangi yetkinliklerin ya da kişilik özelliklerinin bu mesleklerde güçlü ya da zayıf yanların olabileceği de test raporunda görülmektedir.
Rapordaki radar chartlar, öğrencinin o mesleğe uygun olup olmadığı hususunda görsel açıdan net bir sonucu ortaya koymaktadır.
Seçilmesi düşünülen meslekle ilgili yetersiz olunan yetkinliklerin hangi eğitimlerle karşılanabileceğine ilişkin bir liste raporda yer almaktadır. Bu liste, öğrencinin kariyer gelişim planının çok önemli bir parçası olacaktır.
Rapordan edinilebilecek bir başka bilgi ise liderlik potansiyelidir. Liderlikle ilgili sahip olunan yetkinlikler ve kişilik özellikleriyle ilgili güçlü ve zayıf yanları metin olarak size sunulan raporda görüntüdeki gibi bir radar chartta liderliğin gereklerinin ne ölçüde karşılandığını da ortaya koymaktadır.
Kimi meslekler için kişinin liderlik potansiyelinin hayati önem taşıdığı asla göz ardı edilmemeli, üniversite alan seçimi yaparken test raporunun liderlik bazındaki yetkinlik ve kişilik analizi sonuçları mutlaka dikkate alınmalıdır.
Meslek seçiminde bir başka irdelenmesi gereken konu da algılardır. Seçilmesi düşünülen meslek, görsel işlemleme yeteneğini, görsel dikkat ve hafızayı gerektiren teknik bir işse ya da tasarımın ön planda olduğu bir işse MOERS K-Test’le birlikte MOERS Genel Yetenek Testinin birlikte çözülmesini öneririm.
Bunun nedeniyse Genel Yetenek Testinin; şekil, derinlik, mesafe, hacim algısını ölçmesi, sayısal kavramayla sözel kavrama kapasitesini ortaya koyması, özellikle yönetsel pozisyonlarda hayati öneme sahip muhakeme yeteneğini, analitik düşünce yapısını kapsamlı biçimde raporlamasıdır.
Ayrıca öğrencinin gelişen olaylar ya da durumlar karşısındaki yerleşik tutumu da incelenen başka bir husustur. Test raporunda testi dolduran öğrencinin olaylar karşısında inaktif mi, reaktif mi, proaktif mi tavır sergileyeceği detaylı biçimde aktarılmaktadır. Öğrencinin kendini değerlendirmesinde bu hususun üzerinde önemle durulmalıdır. Nedeniyse; öğrencinin risk alıp almayacağı, öğrencinin kendisini olay ve olgulardan uzak tutup tutmayacağı, inisiyatif alıp almayacağı, kendisiyle yüzleşip yüzleşemeyeceği, sorgulayana mı, biat edene mi daha yakın olduğu bu başlık altında incelenmektedir.
Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler: Meslek Seçiminde Nelere Dikkat Etmeliyiz?
Ailelerin, çevreden duydukları kulaktan dolma bilgilerle çocuklarının kariyerlerini belirlemeye çalışması hatta bazı meslekleri dayatması, çocuğun kişilik özelliklerini, sahip olduğu yetenek ve yetkinliklerini, potansiyelini dikkate almadan hareket etmesi ne ölçüde yanlışsa çocuğun da internet, sosyal medya ya da arkadaşlarından aldığı yüzeysel bilgilerle tüm hayatını etkileyecek kararlara yönelmesi de o oranda yanlış olacaktır.
Muhakkak ki, kariyer onundur ve bu önemli yolculukta kararı o verecektir. Ancak kararını bilimsel verilerle, danışarak, potansiyelinin farkında olarak, kendini ve seçeceği mesleği birlikte değerlendirerek vermesi önemlidir.
Okulların ya da dershanelerin rehberlik birimleri öğrencilerine destek olmaya çalışmaktadır. Ancak bu konuda rehberlik öğretmenlerinin ya da istihdam ediliyorsa psikologların elinde öğrenciyle ilgili hangi bilgi ve bilimsel verilerin olduğuna bakmak gerekir.
Genellikle gözleme dayalı ya da öğrenci bir nedenle müracaat etmişse onunla sınırlı bilgilere sahip olan öğretmenlerin öğrencinin hayatına damga vuracak karara sağlayacak katkı hangi yönde olacaktır?
Bazı okullarda öğrencilere o kadar farklı isimde (Mesleki yönelim, mesleki eğilim belirleme, meslek testi, meslek tercihi testi, kariyer testi, kariyer planlama testi, kariyer yetenek testi, meslek seçimi testi, meslek tercihi testi, mesleki yetenek testi, psikolojik meslek testi, en iyi kariyer testi, sayısal meslek testi, hangi meslek testi, mesleki yeterlilik testi, üniversite alan seçimi testi vb.) internette bolca bulunan ancak bilimsel güvenilirliği ya da geçerliliği olmayan testler uygulanmaktadır.
Oğlum için de yıllar önce böyle bir test uygulanmıştı. Testte sorulan ve gezmeyi sevip sevmediğini sorgulayan 3 soru sonrasında “Bu çocuk turist rehberi olur” sonucuna varılmıştı. Oysa turizm rehberi olmak için önce dışa dönük olmak gerekirdi ama oğlum dışa dönük değildi. Hareketli bir yapı gerekirdi ama bu özellik de uymuyordu. Bunun gibi çok sayıda uyumsuzluk söz konusuydu. “Kedi sever misiniz?” Sorusuna ”Evet” yanıtı verildiğinde testin öğrenciye direkt veterinerlik seçeneğini önerdiğine de tanık olmuştum. Peki kedi sevmek, veteriner olmak için yeterli bir kriter miydi?
Yetenek yönetimi her ne kadar kurumsal kariyer planlamayla sınırlı gibi görünse de bireysel kariyer planlama açısından da üzerinde durulması gereken bir husustur ve kariyer yönetimi kavramıyla eşleşmektedir. Lise, kolej ya da dershaneler, öğrencilerinin kariyerlerine katkı sağlamak istiyorlarsa uygulanacak test ve envanterlerin bilimsel güvenilirlik ve geçerliliğe sahip olduklarından emin olmalıdırlar. Bu envanterlerin sağlayacağı veriler ışığında rehberlik görevini üstlenen öğretmenler öğrencilere nitelikli, etkili bir kariyer planı önerisi sunacaklardır. Bu kariyer planını sadece öğrenciye değil, aileye de sunmanın mutabakat sağlamak bakımından önemli olduğu açıktır.
Öğrencinin, mesleklere ilişkin kapsamlı bilgi sahibi olması çok önemlidir. Sadece araştırma bilgisiyle yetinmemek, o mesleği icra eden mümkün olduğunca çok sayıda kişiyle iletişim kurmak, o mesleğin gelecek senaryolarını irdelemek, mesleğin gerektirdiği fedakârlık ve getirilerini somut biçimde ortaya koymak gerekir. Okullara düşen ise bu aşamada çeşitli meslek erbaplarıyla öğrencileri buluşturmak ve doğrudan bilgi edinilmesini sağlamak, bu konuda sivil toplum kuruluşlarıyla irtibat kurarak geziler düzenlemektir.
Kariyer planını netleştirmek bir yana oluşturmadan önce yapılması gereken en önemli husus, öğrencinin bir yaşam planına sahip olmasıdır. Okulu bitirdikten 10-20 yıl sonra ne iş yapmak istediği, hangi şehirde yaşamak istediği, hangi gelir düzeyinde olmayı arzuladığı, evli, çocuklu olup olmayacağı, nasıl bir hayat düşlediği, sosyal statüsü, networkü gibi birçok şeyi düşünerek bir yaşam planı oluşturması şarttır.
Örneğin ben iletişim fakültesini bitirdikten sonra bir yaşam planım olmadığı için İstanbul’da mesleğimi yürütmek yerine bana ilk iş teklif eden Bursa’daki bir gazetede çalışmaya başladım ve kariyerim Bursa ile sınırlı kaldı. Bir süre sonra geçinemeyeceğimi anlayıp mesleğimi sürdürmeme kararı aldım. Aynı hatayı başkalarının yapmaması için bir yaşam planı ve bu planla uyumlu bir kariyer planı oluşturulması ve meslek seçiminin de buna göre yapılmasını öneririm.
Peki kariyer planı nedir? Kariyer yönetimi ne anlama gelir? Biraz da bunların üzerinde duralım. Kariyer planlama ve yönetimi, bireyin hayat boyu devam eden öğrenme ve gelişim sürecinin temel taşıdır.
Kariyer planlama nedir?
Kariyer planlama, bireyin kendi hedefleri doğrultusunda gelecekteki mesleki yolunu belirlemek ve bu hedeflere ulaşmak için gerekli adımları planlamasıdır. Kariyer planları oluşturulduktan sonra gelişen şartlar çerçevesinde gözden geçirilmeli, gereğinde güncellenmeli ya da değiştirilmelidir.
Kariyer yönetimi nedir?
Kariyer yönetimi, bireyin kariyer planını uygulamaya koyması, bu süreçte karşısına çıkan fırsatları değerlendirmesi ve mesleki gelişimini sürekli olarak sürdürmesi anlamına gelir. Bu süreçte birey:
Mesleki gelişimini yönetir: Yeni beceriler edinir ve bilgilerini güncel tutar.
Kariyer fırsatlarını değerlendirir: İş tekliflerini, terfi olanaklarını ve projeleri analiz eder.
Hedeflerine uyum sağlar: Hedefler doğrultusunda yeni yollar ve stratejiler geliştirir.
Kendi markasını oluşturur: Kendi yetkinliklerini ve başarılarını görünür kılarak bir kariyer markası yaratır.
Kariyer yönetimi, bireyin sadece mevcut işine odaklanmasını değil, aynı zamanda gelecekteki hedefleri ve fırsatları da göz önünde bulundurmasını sağlar.
Kariyer planlama ve yönetiminin önemi
Bilinçli karar verme: Kişi kendi değerlerini ve ilgi alanlarını anlamış olur.
Motivasyon ve tatmin: Belirlenen hedeflere ulaşmak bireyde başarı hissi yaratır.
Rekabet avantajı: Kendi alanında sürekli gelişim, bireyi iş dünyasında daha güçlü bir konuma getirir.
Esneklik: Planlı bir birey, beklenmeyen durumlara daha kolay adapte olabilir.
Umarım üniversite yolculuğundaki öğrenciler, onlara destek olmak için gayret sarf eden rehber öğretmenler, okul ve dershane yöneticileri ve çocuklarının üstüne titreyen ailelere bu yazı katkı sağlar ve kariyerlerini doğru yönlendirmede faydalı olur.
Süleyman Işık/İnsan Kaynakları Uzmanı
Comments